KAM?L ERYAZAR
Eski gazeteci a?abeylerimizin an?lar?ndan biliyoruz. Ankara ve di?er Anadolu kentlerindeki gazete bürolar? postanenin yak?n?nda olurmu?.
Postanenin yan?nda da gazetecilerin tak?ld?klar? koltuk meyhaneleri. Haberini geçmek için postaneye ‘y?ld?r?m’ telefon yazd?r?r, ç?kmas?n? beklerken de bu meyhanelerde ayaküstü demlenirlermi?.
Bugünkü HD video ve foto?raf çekip, 3G ba?lant?s?yla an?nda gönderebilen akl? cep telefonlar?n? dü?ündü?ümüzde, rahatl?kla “nereden nereye” nostaljisi yapabiliriz.
Önceki y?llardaki Anadolu Ajans?’n?n ‘fla? haber’ geçti?inde zil çalarak uyaran telekslerinin yerini, flash, gif animasyon uygulamalar? e?li?inde sunulan “son dakika”lar ald?lar.
Gazetecilikte Dijital Devrim
Geleneksel medyan?n dünyaca ünlü ‘medyatik’ patronu Rupert Murdoch yava? yava? iflas ettiklerini ?öyle itiraf ediyordu: “Gazeteler, yay?n hayat?na ba?lad?klar? günden beri okurun istedi?i haberleri verdikleri için geli?tiler. Bugünkü çökü?ün nedenini yaln?zca teknolojiye yüklemeyelim. Mü?terisinin istemedi?i yemekleri yapan bir restaurant gibi biz de çöküyoruz!”
?nternet ve sosyal medya, yaz? ile matbaadan sonra insan?n kültürel evrimindeki en önemli geli?medir. Ancak internet ve birlikteli?inde gelen kitlesel ileti?im olanaklar?, ba?ta reklamc?l?k olmak üzere, di?er birçok sektörde oldu?u gibi önceleri geleneksel bas?l? medyada da anla??lamam?? ve ne yaz?k ki ciddiye al?nmam??t?r.
‘Haber’ ile Dijital Teknolojinin Bulu?mas?
Bir süre geli?meleri uzaktan izleyerek kay?ts?z kalan geleneksel bas?n, sonradan bu teknolojik devrime duyars?z kalamayaca??n? anlam?? ve bu de?i?im/geli?im sürecine kat?lm??t?r.
Nüfus, okuma-yazma oran?, milli gelir, kentle?me oran? artarken, ileti?im ve ula??m teknolojileri geli?irken, ka??da bas?l? gazete ve dergilerin tirajlar?n?n trajik biçimde artmamas?n?n, üstelik dü?mesinin en önemli nedenlerinden biri de ku?kusuz dijital medya ve internet gazetecili?idir. Bu arada, iyi ki gazeteler için getirilmi? olan “kültürel promosyon” s?n?rlamas? var. Yoksa gazeteler okuyucu kapma yar???nda çoktan birer ‘al??veri? marketi’ne dönü?mü?lerdi.
Dijital Gazetecili?i üç döneme ay?rabiliriz:
- 1993 – 2000 Geleneksel bas?l? medyadaki içeri?in dijital dokümanlara dönü?türülerek internet ortam?na aktar?l?p, yay?ld??? dönem.
- 2000 – 2010 Profesyonel haber portallar?n?n kuruldu?u, Facebook, Twitter, FriendFeed gibi payla??m siteleri, bloglarla birlikte sosyal medyan?n olu?tu?u, profesyonel ve amatör ama kullan?c? kaynakl? özel haber/içerik üretilip yay?nlanan/payla??lan dönem.
- 2010 - …….. Tablet Yay?nc?l??? Dönemi.
Bas?l? gazeteler ilk kez 1995 y?l?nda internette web sitesi aç?p yay?n yapmaya ba?lad?lar. Amerika’da The Washington Times, New York Times gibi gazeteler bu i?in öncüleri oldular. Ayn? y?l Avrupa’da da International Herald Tribune ve Daily Mirror gibi gazeteler ‘sanal habercilik’ kervan?na kat?ld?lar.
Türkiye’de ise, internette sitesini olu?turan ilk bas?l? yay?n, 19 Temmuz 1995 tarihinde Aktüel Dergisi oldu. Onu ayn? y?l?n Ekim ay?nda Leman Dergisi izledi. ?nternetten yay?na geçen ilk gazete ise 2 Aral?k 1995 tarihinde Zaman’d?. Milliyet Kas?m 1996’da, Hürriyet ve Sabah ise 1 Ocak 1997’de online yay?na ba?lad?lar.
Enflasyonist maliyet art??lar? kar??s?nda, promosyona ra?men okuyucu say?s?n?n bir türlü artt?r?lamay??? sonucu zora giren geleneksel medya, ya?an?lan ekonomik krizlerde ilk i? olarak ‘tensikat’a (i?ten ç?karma) ba?vurmu?tur. ??te internet haber portallar? ve dijital gazetecilik, yüzlerce i?siz gazeteci için bir anlamda umut kap?s? olmu?tur.
“Rüzgarda Uçmaz, Teknede Okunur…”
Türkiye’de ilk nitelikli internet haber portal? olan Habertürk.com 1999 y?l?n?n Kas?m ay?nda Rahmetli Gazeteci Ufuk Güldemir ve bir avuç idealist arkada?? taraf?ndan kurulmu?tur. Habertürk.com Türkiye’deki dijital gazetecili?in öncüsü say?l?r.
Türkiye’de internet haber sitesinde ilk kez ‘künye’ kullanan, kriz habercili?indeki h?z?, ani geli?melerdeki “Son Dakika” refleksiyle bir anda medya sektöründe y?ld?z? parlayan Habertürk.com’un bu yükseli?ini bas?l? medya ?a?k?nl?kla izlemi?tir.
“Rüzgarda uçmaz, teknede okunur…” esprili slogan? ile yola ç?kan ve k?sa sürede habercilikte markala?an Habertürk.com, arkas?nda bas?l? medya deste?i olmadan, internet haber portal? olarak o kadar ba?ar?l? bir fenomene ula?m??t?r ki, bilindi?i gibi sonradan radyo, televizyon ve gazete türleri de ç?km??t?r.
Bas?l? medyan?n, dijital medya versiyonlar?n? da ç?kard??? bir dönemde, Habertürk.com’un kendi olanaklar?yla radyo ve televizyonunu da kurmas?, Ciner Grubu sat?n ald?ktan sonra da, bu deneyimle günlük gazete yay?nlamaya ba?lamas?, Türk Bas?n Tarihi’ne geçecek bir ba?ar?d?r.
“Gemileri Yakt?k!”
Ufuk Güldemir’e göre, Habertürk.com’un bu ba?ar?s?n?n s?rr?, “fethetmek üzere yola ç?kt?klar? yeni ülkeden geriye dönü?lerini sa?layacak ‘gemileri yakmakt?’. “
Ufuk Güldemir, Habertürk.com Yönetim Kurulu Ba?kan? iken yapt??? yaz?l? bir aç?klamada, bir evin bodrum kat?nda üç bilgisayarla ba?lay?p, Ciner Grubu’na 35 milyon dolara sat?labilecek, Türkiye’nin önemli medya markalar?ndan birisi haline getiren ‘habercilikteki ba?ar?lar?n?’ söyle özetlemi?tir:
“Kariyer gazetecilik üç önemli daldan olu?ur: Ajans habercili?i, günlük gazete ve TV habercili?i, haftal?k dergi habercili?i. Bu üç temel gazetecilik dal? içinde haberi h?zla alg?lama, çok k?sa sürede trete etme ve okura yeti?tirme konusunda ajans muhabirleri, gazete ve dergi muhabirlerinden daha h?zl? olmak zorundad?r. Ajans muhabirleri zamanla en fazla yar??anlard?r. ??te Habertürk.com’un ilk y?llar?nda, “el konulan Etibank’?n patronu Dinç Bilgin ?u anda Sabah’tan ç?kt? otomobiline bindi ve MC Donalds’?n önünde durdu’’ gibi unutulmaz sat?rlar?n, “Devlet bakan? Ali Babacan’?n türbanl? e?i ?u anda Papermoon’da mürekkep bal??? soslu linguinisini yiyor” gibi yank? yaratan yay?nlar?m?z?n tad?, Türk Haberler Ajans? Ankara y?llar?m?za dayan?r. Habertürk.com, bu yay?nlar?yla muazzam bir milat getirmi?tir internet habercili?ine…”
Ancak bugün ne yaz?k ki, boynuz kula?? geçmi?, Fatih Altayl? yönetiminde ba?ar?y? yakalayan gazete ve televizyon ön plana ç?km??, Habertürk.com sitesi, internet haber portal? olarak eski etkisini yitirmi? durumdad?r.
‘Seluloz’ Bas?n, ‘Silikon’ Bas?na Kar??!
Geleneksel bas?l? medyan?n, dijital gazetecilik ve internet habercili?ini ilk ba?larda nas?l anlayamad???, üstelik yanl?? anlad???na ili?kin somut bir örne?i, Ak?am Gazetesi yazar? Yurtsan Atakan’?n 20 Nisan 2011 tarihinde an?lar?n? aktard??? yaz?s?nda görebiliriz:
“?nternet'in ilk y?llar?nda da, internet yay?nc?l???n? ka??da bas?l? gazetenin yans?mas? sananlar ço?unluktayd?. Gazetelerin internet siteleri, birebir gazetedeki haberlerin internet'e aktar?lmas?ndan olu?urdu. Hatta hiç unutmam, Star gazetesi ilk ç?kt??? gün Genel Yay?n Yönetmeni Fatih Çekirge yan?na ça??r?p, gazeteyle ayn? gün yay?na soktu?umuz stargazete.com'u gazeteden farkl? oldu?u için ele?tirmi?, 'Neden gazetenin birebir görüntüsünü yay?nlam?yorsunuz' demi?ti.
Aradan y?llar geçti. Ça??n gerisinde kalmaya ba?layan hurriyet.com.tr'ye çeki düzen vermek için yap?lan arama toplant?s?nda hurriyet.com.tr'nin eksi?inin karaktersiz olmas? oldu?unu, bas?l? gazeteden ayr??mas? gerekti?ini söyledi?imde, Ertu?rul Özkök ?iddetle kar?? ç?km??, gazetenin karakteri neyse internet sitesinin karakterinin de o olmas? gerekti?ini savunmu?tu. Vuslat Do?an, Özkök'ü dinlemeyip, hurriyet.com.tr'nin ona karakterini verecek güçlü bir yay?n yönetmenine ihtiyac? oldu?u tezime hak verince de, kaderin tecellisine bak?n ki hurriyet.com.tr'ye karakter kazand?rma görevine be? y?l önce ‘internet sitesi t?pk? gazete gibi olmal?’ diyen Fatih Çekirge getirilmi?ti.”
Geleneksel-endüstriyel medyan?n y?llar?n birikim ve deneyimi ile olu?turulan altyap? olanaklar?, dijital medyaya göre çok daha fazlad?r. Ancak bu konudaki üstünlük avantaj?n? çok iyi de?erlendirebildi?i de söylenemez.
Gazetecilerin Birinci Haber Kayna??: Sosyal Medya
Bu y?l dördüncüsü yay?mlanan ve 15 farkl? ülkeden 478 gazeteciyle görü?ülerek haz?rlanan Dijital Gazetecilik Ara?t?rmas?'na göre, gazetecilerin birinci haber kayna??n?n Sosyal Medya oldu?u belirlendi.
Ara?t?rmaya göre, sosyal medya haber merkezleri için önemli kaynaklardan biri haline geldi. Gazetecilerin yüzde 47’si Twitter’?, yüzde 35’i de Facebook’u haber kayna?? olarak kullan?yor.
Geçen y?l yap?lan ara?t?rmada gazetecilerin Twitter'? yüzde 33, Facebook'u ise yüzde 25 oran?nda kulland??? belirlenmi?ti. Gazeteciler, haberi do?rulatmak için de Twitter'a üçüncü s?rada, Facebook'a ise dördüncü s?rada ba?vuruyor.
Gazetecilerin yüzde 30'u da daha önce ziyaret etti?i bloglar? haber kayna?? olarak görüyor. Bir haber ara?t?rmas? yaparken ilk olarak Twitter, Facebook ve bloglara giren gazetecilerin oran? yüzde 4 iken, gazetecilerin yüzde 20'si yüz yüze görü?tükleri haber kaynaklar?na, yüzde 21'i bas?n aç?klamalar?na ula??yor.
Ara?t?rmaya göre, sosyal medyaya gittikçe artan güvene ra?men, halkla ili?kiler (PR) temsilcileri halen haberlerin temel kayna?? olmaya devam ediyor. Gazetecilerin yüzde 62'si haberlerini PR faaliyetlerine dayand?r?rken, yüzde 59'u yüz yüze görü?tükleri kaynaklar? da temel dayanak olarak görüyor.
Haberi Yay?mlarken de Sosyal Medya
Bu y?l?n ara?t?rmas?, gazetecilerin haberlerini yay?mlarken online medyay? s?kl?kla kulland???na da i?aret ediyor. Ara?t?rmaya göre, haberlerini bloglar?ndan ya da videoyla yay?mlayan gazeteci ve yazarlar?n say?s?n?n yan? s?ra Twitter'dan yay?mlayan gazetecilerin say?s? da art?yor.
Ara?t?rma gazetecilerin, medyan?n mali yap?s? üzerindeki öngörülerini de ortaya koyuyor. Buna göre gazeteciler, son y?llarda bas?n sektöründeki reklam gelirlerinde ya?anan dü?ü?ün yava?lad??? görü?ünü payla??yor. Ara?t?rmaya kat?lan gazetecilerin yüzde 20'si, yay?nlar?n?n gelirinin dü?ece?i görü?ünde iken, geçen y?l yap?lan ara?t?rmada bu oran yüzde 62 olmu?tu.
Ara?t?rmada, bu dü?ü?ün medyada bir canlanma oldu?unu söylemek için erken olaca?? belirtilirken, dijital ortam?n yay?lmas?n?n bu sonuca ula??lmas?nda önemli rol oynad??? kaydedildi.
Ara?t?rmaya kat?lanlar?n ço?u, online medyan?n yava? yava? dijital olmayan yay?nlar? geride b?rakt??? görü?ünü payla??yor. (Kaynak: ntvmsnbc.com)
Geçen y?l yap?lan ara?t?rmada gazetecilerin Twitter'? yüzde 33, Facebook'u ise yüzde 25 oran?nda kulland??? belirlenmi?ti. Gazeteciler haberi do?rulatmak için de Twitter'a üçüncü s?rada, Facebook'a ise dördüncü s?rada ba?vuruyor.
Bugün internet üzerinde yüzlerce haber sitesi var. Bunlar? genel olarak üç grupta s?n?fland?rabiliriz:
- Gazetelerin ve televizyon haber kanallar?n?n siteleri.
- Özgün içerik/haber/yorum üreten, kendisini kan?tlam?? internet haber siteleri.
- Kopyala/yap??t?r yöntemiyle çal??an di?er siteler.
Online haber sitelerinin ço?u ajanslar, gazeteler, haber televizyonu kanallar?n?n internet sitelerindeki haber, foto?raf ve videolar?n? kopyala/yap??t?r, kay?t yöntemleriyle takipçilerine ula?t?rmakta, üstelik yine ço?u ‘kaynak’ bile göstermemektedir. Bu uygunsuz durum, telif haklar? ve gazetecilik eti?i aç?s?ndan, dijital medyan?n en büyük sorunlar?ndan biridir.
?nternet taray?c?n?zda bildi?iniz haber sitelerini yan yana aç?n. Büyük ço?unlukla ayn? haberlerin oldu?unu, üstelik ayn? metinlerin, ayn? foto?raflar?n oldu?unu göreceksiniz. Çünkü hepsi ayn? kaynaklardan beslenmekte, ayn? yöntemlerle içerik olu?turmaktad?rlar. Farkl? bir içerikle kar??m?za ç?kanlar varsa, i?te bunlar özel/özgün haber yapan portallard?r.
Heyecanl? Ama Ne Kadar Güvenilir?
Dolay?s?yla, kendi muhabirleri olmayan, bir-iki editör ve bilgisayar operatörü ile i?i kotarmaya çal??an haber sitelerinin sundu?u içerik “derleme”den öteye gidememektedir. Üstelik zamana kar?? bilinçsizce yap?lan bu ‘derleme’, genelde editoryal bir süzgeçten de geçirilmedi?i için kimi zaman ‘komik’ olaylarda ya?anmaktad?r. Bas?l? medyada ‘asparagas’ denilen türden ‘internet efsaneleri’ olu?maktad?r. Bu gerçek, do?al olarak dijital gazetecilik ve internet habercili?ine olan güveni sarsmaktad?r.
Televizyonlardaki ‘reyting’ kayg?s?na benzer bir kolayc?l?k, bugün dijital medyada da ya?anmaktad?r. Do?rulanmam??, editoryal bir kalite süzgecinden geçirilmemi?, niteliksiz, spekülatif, sansasyonel içerik/haberle ‘t?klanma’ say?s? artt?r?lmaya çal???lmaktad?r. Bu ‘ucuz’ yöntem, ziyaretçi say?s?n? artt?rmak için ne yaz?k ki bir formül olarak kullan?lmaktad?r.
Ana sayfadaki tüm haber ba?l?klar?, reklam yazarlar?n?n “teaser” sloganlar? ile yar???rcas?na, dikkat çekip, merak uyand?rmak üzerine olu?turulmaktad?r. Tüm haber sitelerinde bu uygulama neredeyse bir ‘kural’ haline gelmi?tir.
Kemal K?l?çdaro?lu’nun Seks Kaseti!
Ana sayfada haber ba?l???: “Memurlara yüzde 20 zam yap?ld?”. T?klayarak gitti?imiz haberin detay? sayfas?ndaki ba?l?k ise: “Venezuella hükümeti, memurlar?na yüzde 20 zam yapt?”.
Ana sayfada haber ba?l???: “K?l?çdaro?lu’ndan Ak Parti’ye sürpriz ziyaret!”. Haber sayfas?nda olay?n ayr?nt?s?: “Bayrampa?a'daki mitinginin ard?ndan Esenler'e do?ru ilerlerken, AK Parti Bayrampa?a ?lçe Ba?kanl??? önünde durarak, partililerle el s?k??t?”.
Ana sayfada haber ba?l???: “Facebook’un kurucusu evlendi”. Kimmi? bu ?ansl? k?z diye merakla ba?l???n sayfas?na gitti?imizde, Mark Zuckerberg’in 7 milyon dolara California’daki Palo Alto’da bir ev ald???n? ö?reniyoruz!
Ana sayfada haber ba?l???: “Facebook art?k kullan?c?lar?na para ödeyecek”. Haberin ayr?nt?s?: “Facebook, Amerika’da reklamlar? t?klayan üyelerine, t?klama ba??na 10 cent ödeme yapacak. Üstelik bu ödeme nakit de?il, Facebook Credits ya da sitenin yeni Groupon hizmeti olan Offers üzerinden, Facebook'un sundu?u hizmetler içerisinden sat?n alma olarak gerçekle?ecek.” Yani bilinen basit bir ‘adsense’ ve ‘affilliate’ uygulamas?, ama ana sayfadaki ba?l?kta, sanki Facebook tüm kullan?c?lar?na para verecekmi? gibi duyuruluyor.
Ana sayfada haber ba?l???: “K?l?çdaro?lu’nun da seks kaseti mi var?” Sayfas?nda haberin devam?: “CHP Genel Ba?kan? Kemal K?l?çdaro?lu’nun Avc?lar Belediye Ba?kan? ile yapt??? telefon görü?mesi kay?tlar?n?n internete dü?ebilece?i söyleniyor.”
“Seksi Güzeller” Foto Galeri ?çin T?klay?n?z!
Geleneksel bas?l? medya, “magazin” anlay???n?, hatta hastal???n? bile diyebiliriz, dijital medyaya da ta??m??t?r. Bu tür içeri?e, tüm haber portallar?nda rastlanmakla birlikte, özellikle büyük gazetelerin web sayfalar?nda daha bir belirgin olarak kar??m?za ç?kmaktad?r.
Dijital medyan?n görsel sunum olanaklar?ndan sonuna kadar yararlanan editörler, standart özel bölümlerin d???nda, sayfada bo? kalan yerlere de hemen “seksi güzelleri” yerle?tirmektedirler.
Ünlülerin “çocukluklar?, gençlikleri”, “eskiden nas?llard?”, “makyajs?z halleri”, “frikikleri”, “photoshop’un marifetleri” gibi ba?l?klarla ‘galeriler’ olu?turulmaktad?r. Üstelik ayn? konulu foto galeriler, san?r?m kullan?c?n?n haf?zas?n?n zay?f oldu?u dü?üncesiyle, iki de bir de ?s?t?l?p ?s?t?l?p tekrar servis edilmektedir. Nedense “ar?ivden” gibi minik bir dipnota bile gerek görülmemektedir.
Bir de ‘her eve laz?m’ diye dü?ünülen “komik videolar”, “komik foto?raflar” furyas? var ki, evlere ?enlik! Tribünlere oynayan haber portallar?n?n olmazsa olmaz standart içeri?i durumuna gelmi?tir. Hangi siteyi açsan?z kar??n?za ç?kan bu video ve foto?raflar?n kendilerinden ziyade, kolay ucuzcu uygulama kurnazl??? traji-komik bir hal alm??t?r.
Yasal Durum
Türkiye’de internet gazetecili?i ba?layal? tam 15 y?l olmas?na kar??n, henüz bu konuda yasal bir düzenleme yoktur.
Geleneksel bas?l? medya ile ilgili düzenlemeler 5187 say?l? Bas?n Yasas? ile yap?lm??t?r. Buna ba?l? olarak gazetecilerin çal??ma ko?ullar? da 212 say?l? Bas?n ?? Kanunu ile düzenlenmi?tir.
Radyo ve televizyonlar ise Bas?n Yasas? kapsam?na al?nmam??, bunlarla ilgili özel yasal düzenleme de 3984 say?l? Radyo ve Televizyonlar?n Kurulu? ve Yay?nlar? Hakk?ndaki Kanun ile yap?lm??t?r. Dolay?s?yla radyo ve televizyon muhabirleri Bas?n ?? Kanunu’ndan da yararlanamamaktad?rlar.
Bas?n Kartlar? Yönetmeli?i’ne göre, sadece bas?l? medya çal??anlar? “gazeteci” say?lmaktad?r! Radyo ve televizyonlar?n sadece yönetim kurulu ba?kanlar?na sar? bas?n kart? verilmektedir.
Televizyon habercilerinin bile henüz ‘gazeteci’ say?lmad??? bir ülkede, dijital gazetecilerin ‘resmi’ olarak tan?nmas?n? beklemek, san?r?m biraz iyimserlik olsa gerek! Böyle olunca da, internet gazetecilerinin hiçbir “hakk? ve hukuku” bulunmamakta; ‘fiilen’ gazetecilik yapmalar?na kar??n, ‘hukuken’ gazeteci say?lmamaktad?rlar.
Ancak di?er bir yandan, sosyal medyada etkin olarak yer alan blog yazarlar? da, art?k bas?n toplant?s?, vb. etkinliklere davet edilmekte, bas?n bültenleri ile bilgilendirilmektedirler.
“?nternet Gazetecili?i” de?il ama ‘internet’ konusundaki tek yasal düzenleme, 4 May?s 2007 tarihinde kabul edilerek yürürlü?e giren “?nternet Ortam?nda Yap?lan Yay?nlar?n Düzenlenmesi ve Bu Yay?nlar Yoluyla ??lenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakk?nda Kanun”dur. Ad?ndan da anla??labilece?i gibi bu yasa, internet gazetecili?ini düzenlemek için de?il, internete s?n?rlamalar getirmek için ç?kart?lm?? bir yasad?r. Uygulamas? da BTK (Bilgi Teknolojileri ve ?leti?im Kurumu) ve buna ba?l? T?B (Telekomünikasyon ?leti?im Ba?kanl???) n?n insaf ve keyfiyetine b?rak?lm??t?r.
Kulland??? browser’?n?n (internet taray?c?s?) pop-up ve reklam engelleyicisi ayarlar?ndan bile haberi olmayan ayn? kurum ba?kan?n?n, “Yan?mda biri varken internete girmeye korkuyorum. Bir anda porno! Hele sunumlarda ‘ya porno ç?karsa’ diye ödüm patl?yor!” aç?klamas?ndan sonra, söyleyebilecek pek bir ?ey de kalm?yor! ??te tam da ‘sözün bitti?i yer’!
kamileryazar@gmail.com