YAVUZ BAYDAR: TGC'nin bu y?lki Bas?n Özgürlü?ü Ödülü'nü alanlardan biri, emekli büyükelçi ve eski A?HM yarg?c? R?za Türmen'di (ayn? ödüle lay?k görülenler aras?nda parlamenter demokrasi aleyhtar? görü?leriyle tan?nan ?lhan Selçuk da vard?!).Türmen'in ödül gerekçesi ?öyle aç?klanm??t?: "Türkiye'de insan haklar?n?n ve ifade özgürlü?ünün benimsenmesi ve evrensel hukuk ilkelerinin yayg?nla?t?r?lmas?ndaki yetkin görü?leriyle kamuoyunu ayd?nlatan ve yol gösteren çal??malarda bulunmas? nedeniyle ödüle de?er görülmü?tür."
Say?n Türmen, ödülü ald?ktan k?sa bir süre sonra Milliyet'teki kö?esinde "2009 y?l?nda Türkiye'de bas?n özgürlü?ü" ba?l?kl? bir yaz? yay?nlad? (31 Temmuz).
?u görü?lerinin alt?n? çizdim:
"Türkiye'de bas?n özgürlü?ünün gerçekle?mesini engelleyen birkaç etken var.
Birincisi, siyasal iktidar?n kendisini ele?tiren bas?n üzerinde bask? kurmas?, dolayl? ya da dolays?z yollardan bas?n? susturmaya çal??mas?.
..Bas?n, demokrasinin bekçisi. Bas?n?n özgür olmad??? bir ülkede demokrasiden söz etmek olanaks?z. Bu nedenle siyasal iktidar?n bas?na do?rudan ya da dolayl? müdahale etmemesi, bas?n özgürlü?ünü güvence alt?na almas? kendi demokratik me?ruiyetinin bir gere?i."
Türmen baz? tan?mlamalar da yap?yor. Örne?in, "..demokrasilerde bas?n?n iki temel görevi var. Bir yandan halk? bilgilendirmek ve kamuoyu yaratmak, öte yandan iktidar? ele?tirmek" diye öneriyor.
Say?n Türmen'in, böyle karma??k bir konuya dalmas? ödülün verdi?i heyecana ba?lanabilir. Ama, bu mesle?e y?llar?n? vermi? insanlar?n ço?u ac? tecrübelerini, dü?üncelerini kale almadan, geçerlili?i ku?kulu bir gerçekli?e konuyu s??d?rmaya çal???nca, sonuç heveskâr bir amatörlük oluyor.
Türmen, sansürü siyasî iktidarla, daha da ilginci, sadece "siyasî iktidar"la, yani hükümetle ba?lant?l? bir bask? arac? san?yor.
Bas?n özgürlü?ünün, tamamen hükümetin bu özgürlükle ilgili tavr?na endeksli bir olgu oldu?una kendisini ve bizi ikna etmeye çal???yor.
Acaba öyle midir?
Türkiye'de sansürün esas kaynaklar? nedir? Özgürlü?ü s?n?rl? k?lan gerçek nedenler nelerdir?
Bu sorulara yan?t?n ipuçlar?, Umur Talu'nun Sabah'taki kö?esinde yer ald?:
"Tüm kanunlar demokratikle?se, "bas?n özgürlü?ü" devlet ile mevzuata kar?? tam te?ekkül tesis edilse...
Medya ortam? ve gazeteci özgürle?ecek mi hakikaten?
Özgürle?ecek misin harbiden?
Ne yapacaks?n, mesela? Yazamad???n neyi yazacak, üstüne gidemedi?in neyi haber, man?et yapacak, kurcalamad???n kimleri dürteceksin? Hiç bakmad???n aç?lar bulacak m?s?n; hiç dokunmad???n insanlara dokunacak m?s?n?
Müessese ile grup ç?karlar?, sivil ve askerî iktidarlar, ilan ve reklam güçlüleri, hakim ideolojiler, piyasa, kariyer h?rs? veya i? korkular?, ?öhret ve ?öhretli tutkusu, medya hiyerar?isi kar??s?nda, hatta kendi vicdan?n?n tozu, pas?na kar?? özgürle?ecek mi... muhabir, yazar, yönetici?.."(5 A?ustos)
Say?n Türmen, Türkiye'de bas?n?n müzmin hastal??? olan otosansürün hangi kaynaklardan üredi?i konusuna yeterli vakti ay?rsayd?, herhalde kö?esini bu konuya ay?rmaktan vazgeçecekti. Çünkü bu konular çok risklidir.
Türkiye'de yasalardan kaynaklanan ciddi bas?n ve ifade özgürlü?ü sorunlar? oldu?u do?rudur. Dink'le ilgili Yarg?tay karar?, Atilla Yayla karar?, baz? Kürtçe yay?nlara, 30'u a?k?n kitaba ili?kin kapatma ve toplatma kararlar?, youtube.com gibi sitelere ili?kin yasaklama kararlar? gözünden herhalde kaçmam??t?r.
Türkiye'de siyasîlerin, bürokrasinin, bölgesel sosyal kümelerin, mezheplerin vs. bas?na kar?? boykot kararlar?n?n; güç odaklar?n?n açt??? davalar?n kronik bir tehdit oldu?u, kararl?l?kla protesto edilmesi gerekti?i de do?rudur.
Bunlara ra?men, 2009 y?l? itibar?yla Türkiye'de bas?n?n "özgür olmad???" asla savlanamaz. Bu ülkede bas?n her zaman siyasî ve idarî güç odaklar?yla özgürlük mücadelesi içinde oldu. Bugünkü durum, bu "dar aç?dan" bariz bir kötüle?meyi ifade etmemektedir. Ve bugünkü durum, bir aç?dan da, medyada çe?itlenmeyi, farkl?la?ma aray??lar?n? göstermektedir. Bu tablo içinde elbette hükümet yanl?s? ve kar??t? medya da vard?r; ama bu tablonun içinde reformist, anti?militarist, liberal, sivil ve sorgulamac? bir kesit de mevcuttur. Söz konusu olan, sektörde yap?sal de?i?im i?aretleridir.
Peki, bas?n özgürlü?üyle ilgili problemlerde öncelik nerededir? Bu sorunun izini sürerse, Say?n Türmen, Türkiye ve çevre co?rafyas?nda medya özgürlü?ünün "hâlâ konu?ulamayan", "konu?turulmayan" engelleriyle yüzle?ecektir.
Özellikle 1990'lar?n ba??ndan bu yana, giderek artan ölçüde Türkiye'de medya özgürlü?ünün s?n?rlar?n? çizen ana aktörler, siyasî iktidarlar ve askerî bürokrasi ile kendi ekonomik ç?karlar? do?rultusunda, bir "al-ver" düzeni kuran yay?lmac?, tekelcilik heveslisi medya patronlar?d?r. Karar verici onlar olmu?tur.
Ankara'daki iktidar odaklar?yla (sadece hükümetle de?il) kurulan "menfaat çark?" güçlendi?i ölçüde bu aktörler, bas?n özgürlü?ü aleyhinde ad?mlar atm??; sahip olduklar? haber kurulu?lar?nda k?s?tlama i?levini "gözetecek" genel yay?n yönetmeni ve editörleri istihdam etmi?, bunun kurumlarda çal??anlar üzerindeki "dikey hiyerar?ik" etkisi, iyice içselle?tirilmi? bir otosansür olmu?tur.
Buna kar?? ç?kan, direnenler; siyasî güç odaklar? ve patron ç?kar?n?n "aleyhine" görülen haber ve yorum yazanlar kovulmu? veya susturulmu?lard?r. Türmen, bu konuda ek yaz?lar yazmak istiyorsa, Say?n Zeynep Atikkan'?n Hürriyet'te neden ve nas?l i?inden oldu?unu kendisine sorabilir.
Bas?n özgürlü?üne kayg?lanan Say?n Türmen, son aylarda mesela Deniz Feneri gibi konularda haber yapan, fazla "ele?tirel" bulunan baz? gazetecilerin hükümetin hiç müdahalesi olmadan patronlar taraf?ndan nas?l kap? önüne konuldu?unu bilmeyebilir.
Ama san?r?m, Say?n Emin Çöla?an'?n yazm?? oldu?u son iki kitab? duymam?? olamaz.
Emin Çöla?an'?n siyasî görü?lerine kat?lman?z gerekmez. Ama herhalde herkes dü?üncelerini dürüstçe ifade etmekle tan?nd???n? teslim eder. Bu aç?dan, Say?n Çöla?an'?n "Kovulduk Ey Halk?m" ve "Her Ku?un Eti Yenmez" adl? kitaplar?nda anlatt?klar?n?n yalan oldu?u öne sürülemez. Türmen'in bu kitaplara dikkatlice bakmas?, Türkiye'deki ac? medya gerçe?ini tan?mas?na yard?mc? olacakt?r.
Çöla?an ve ba?kalar?n?n ortaya koydu?u "tutsak medya" görüntüsü, "editoryal ba??ms?zl?k" denilen, gazetecili?in "olmazsa olmaz"?n?n ülkemizde hangi biçimde, kimler taraf?ndan ayaklar alt?na al?nd???n?n, içinin nas?l bo?alt?ld???n?n resmidir.
Mesle?imizi asli i?levinden uzakla?t?ran "medya-siyaset saadet zinciri", kimi zaman medya patronlar?n?n gölge genel yay?n yönetmeni gibi davranmas?n? ifade etse de, ço?u kez "kraldan çok kralc?" editörler patronlar?n? yanl?? yollara sokmu?, batma noktas?na kadar sürüklemi?lerdir. Türmen, bu hazin "yak?n tarihi" de incelemelidir. Çünkü halen sürmekte, yaz?lmakta olan, bir "patron yanda?? medya tarihi"dir bu.
Say?n Türmen, kapsaml? vergi kaçakç?l???yla ilgili iddialar?n bile haber olarak dürüstçe, çarp?t?lmadan verilmesi gerekti?ini bilir. Medya sahiplerinin veya yöneticilerinin yarg? önüne ç?kar?lmas?n?n haber de?eri ta??d???n? da... Ele ald??? "özgürlü?ün" esas itti?i yer i?te bu haberler, bu yorumlard?r.
Haberi saklayan bas?n nas?l özgür olabilir? Tepeden gelen talimatla yaz? yazan veya yazmayan, yaz?s? patron ç?kar?na göre kesilip biçilen kö?e yazar?n?n hükümete kar?? bas?n özgürlü?ünden söz etmeye hakk? var m?? Yanl??, gayr? ahlaki veya illegal i? yapan patronuna kar?? ele?tirel olmamak ve bunu savunmak m?d?r, kay?ts?z ?arts?z "patron yanda??" olmak m?d?r bas?n özgürlü?ü? Bu böyle kald?kça, bas?n?n temel i?levinin "hükümeti ele?tirmekten ibaret" oldu?unu savunman?n bir anlam? olabilir mi?
Türmen'in bas?n özgürlü?ü ile ilgili kayg?lar?n? 1990'larda duyup, yans?tm?? olup olmad???n? bilemiyorum. Önemli de?il. Ama bu konunun Türkiye'ye özgü, siyaset-medya-bürokrasi ili?kilerinden, ihale yasas?n?n medya patronlar?n? nas?l Ankara'n?n tutsa?? ?ve gerekirse ?antajc?s?? haline getirdi?ini; tekelle?menin kap?lar?n? aç?k tutan mevzuattan, sendikal haklar?n eksikli?inden kopuk olarak ele al?namayaca??n? anlamas? önemli. Patronu siyaset çubu?unu kendi menfaati do?rultusunda e?ip bükemeyince, kukla editörlerinin bunu "bas?n özgürlü?ü tehlikede" feryad? ile çarp?tmas?ndaki yüzsüzlü?ü, ahlaks?zl??? da.
Türmen üst düzeyde yarg?çl?k yapt?. Yarg?çlar adil olmal?d?r. Daha önemlisi, yarg?çlar yan?ltmamal?, gerçekli?in tüm veçhelerini göz önüne almal?d?r. R?za Türmen, bu mesle?e ömür verirken siyaset-patron ili?kileri yüzünden ondan so?utulan, susturulan, küskün gazetecilere kar?? vicdani borç duymal?d?r. Kendisinden beklenen böyle bir dürüstlüktür. Ama, bu dürüstlü?ün kö?esinde test edilmesinin bedeli de hayli a??r olabilir. O da herhalde bu kadar?n? biliyor. ZAMAN
NOT: Bu yaz? Zaman Gazetesi'nin Yorum Sayfas?'ndan al?nm??t?r.